Gnosticizam

Gnosticizam (grč. γνώσις gnosis - znanje ) je sinkretički verski pokret koji se razvijao u ranim vekovima hrišćanstva, dok nije potisnut u 4. veku, kada je pravoverno hrišćanstvo postalo zvanična religija Rimskog carstva.
Gnostici su učili da se čovek može spasiti samo ako spozna boga. Oni su hteli teološke dogme misaono istraživati. Protiv gnostika istupili su crkveni apologeti (branioci) koji su zahtevali verovanje bez ikakvog znanja.[1]

Gnosa (grčki: γνώσις gnosis - znanje, saznanje, spoznaja, uvid) je grčka reč, izvorno korišćena u Platonovim filozofskim spisima. Gnosa se najčešće upotrebljava da označi duhovno znanje prosvetljenog čoveka, koje se opisuje kao neposredno iskustveno saznanje o natprirodnom ili božanskom.
Gnosticizam je termin koji su zapadni naučnici skovali u 19. i 20. veku sa ciljem da obuhvate ogromnu raznolikost grupa iz ranohrišćanskog doba koje su postojale mimo zvanične hrišćanske hijerarhije. Istoričari religije još uvijek raspravljaju o tome treba li se gnosticizam shvatiti kao pokret unutar hrišćanstva ili kao mnogo širi i nezavisan pokret, koji je hrišćanstvu čak prethodio. Govori se o postojanju judejskog gnosticizma. Neki gnostički spisi iz Nag Hamadija se temelje isključivo na Starom zavetu.
Učenje

Jedan od spisa otkrivenih u Nag Hamadiju, poznat kao kodeks IV
Do 20. veka gnostičko učenje je bivalo rekonstruisano uglavnom na osnovu kritike pravovernih teologa koji su pisali protiv jeresi (to jest heresiologa) kao što su bili Irinej Lionski, Justin Filozof, Origen iz Aleksandrije. Međutim, u drugoj polovini 20. veka je pronađen veći broj izvornih spisa, nazvanih apokrifima, koji nam prenose nepatvoreno gnostičko gledište. Jedno od najvećih otkrića je biblioteka Nag Hamadi, u gorenjem Egiptu, 1945. godine.
„Biće i drugih, među onima koji su van našeg broja, koji sebe nazivaju episkopima i đakonima, kao da su svoju vlast primili od Boga. Oni se pokoravaju odlukama vođa. Ti ljudi su suvi kanali.“

– Otkrivenje po Petru

Gnostici su, pored vere, naglašavali i važnost saznavanja o duhovnim stvarima. Oni smatraju da su ljudi božanske duše zarobljene u materijalnom svetu. Materija je stvorena od strane nesavršenog ili zlog bića, Demijurga, koji se često poistovećuje sa Bogom Starog zaveta, nasuprot Bogu Novog zaveta. Gnostici zlo poistovjećuju s materijalnim, a dobro s duhovnim svijetom. Oni smatraju da se čovjek mora okrenuti sebi i posvetiti mudrosti (sofiji) da bi spoznao svet i oslobodio se njegovih okova.
„Napustite traganje za Bogom, za kosmosom i sličnim. Umesto toga, počnite od sebe. Zapitajte se ko i vama prisvaja sve kad kaže moj duh, moje srce, moj Bog. Pronađite izvore ljubavi, radosti, mržnje i žudnje... Ako pažljivo ispitate sve, naći ćete to u sebi.“

– Hyppolytus, Refutation of All Heresis

Sistem Valentina (+160), hrišćanina iz Aleksandrije, koji je propovedao svoje učenje u Rimu u isto vreme sa Markionom, između 135. i 160. godine, koncentrisan je na ideju "plerome" (punoće). Čisti duhovni svet (punoća) sastavljen je od jedinstva božanskih emanacija Oca. Materijalni svet, koji je po svojoj suštini zao, bio je preuređen od demijurga. Logos-Hristos nije istovetan sa Bogom-Tvorcem, nego je njegova duhovna emanacija. Spasenje je čin spoznaje, potreban radi ponovnog vraćanja u harmoniju punoće (plerome).[2] Smatra se da je autor nekanonskog Jevanćelja po Filipu neki Valentin učenik.[3]
„Niti strahujte od tela niti ga volite. Ako ga se budete bojali, ono će zavladati vama; ako ga budete voleli ono će vas proždrati i paralizovati.“

– Jevanđelje po Filipu

Neki gnostički tekstovi pokazuju neoplatonističku filozofsku orijentaciju. Plotin, vodeći neoplatonist iz 3. veka, o gnosticima u svojoj školi rekao je sledeće: "Imamo obzira prema nekim našim prijateljima koji su tu (gnostičku) misao usvojili pre nego što su nam postali prijatelji, i nastavljaju tako misliti, iako ne znam kako u tome uspevaju."[4]
Razvoj

Gnosticizam je bio rasprostranjen sredozemljem i srednjim istokom u prvim vekovima hrišćanstva. Mnogi naučnici danas smatraju da je gnosticizam, najpre u čistom obliku, a potom sliven sa manihejstvom (od III veka) i hrišćanstvom (markioniti, vardesaniti, i dr.), dugo bio saputnik crkve.[5] Gnostici su u hrišćanstvo uneli mnoge sadržaje iz orijentalnih religija i mitova.[6] Iako ih je Crkva smatrala jereticima, oni sebe nisu tako doživljavali, što najbolje oslikava sledeći zapis: „Ne smatrasmo sebe jereticima već božjim ljudima, kojima je Gospod dao pamet da misle, a ne samo da slepo veruju. Da bi mogli verovati moramo sumnjati. Tragali smo za savršenim saznanjem (gnosa), onim koje doseže s druge strane privida, i omogućuje objašnjenje svih stvari i pojava.“[7]
Kada je Rimsko carstvo prihvatilo hrišćanstvo kao zvaničnu religiju u 4. veku, gnosticizam je potisnut kao jeres. Kiparski episkop Epifan, koji piše protiv jeresi, opisuje svoj susret s gnosticizmom u Egiptu, otprilike u doba nastajanja zbirke Nag Hamadi: “I sam sam naišao na tu sektu, ljubljeni, te sam ove stvari čuo lično, iz usta gnostika. Te zabludele žene nisu mi samo razotkrile svoje učenje, nego su me u svojoj besramnoj smelosti pokušale zavesti ... No, milostivi me Bog spasio njihove zloće, stoga - pročitavši njihove knjige, shvativši njihove prave namere i ne dajući se time zavesti - pobegao sam ne zagrizavši mamac, te sam smesta o svemu izvestio tamošnje episkope i pronašao one koji su se skrivali u crkvi. Njih otprilike osamdesetoro potom je protjerano iz grada, konačno očišćenog od toga korova.”
Početkom 5. veka, opat Belog manastira u Panopolisu (stotinjak km nizvodno od Nag Hamadija), napao je skupinu u obližnjemu hramu Pneuita, koja je za se tvrdila da "nema kralja", te je obožavala "demijurga" i nije prihvatala Kirila, aleksandrijskog arhiepiskopa. On je zapretio "jereticima" izjavivši: "Nateraću vas da primite ... arhiepiskopa Kirila, ili će većina vas umreti od mača, a pošteđeni će biti izgnani."
Gnosticizam je bio iskorijenjen iz hrišćanstva u Rimskom carstvu, a uspeo je preživeti izvan granica Carstva, na područjima Azije. Sa bliskog istoka i Azije je uglavnom potisnit širenjem islama, iako su neke manje zajednice na terotoriji Iraka i Irana uspele da opstanu do danas.
Persijski gnosticizam je oličen u Mandenizmu (naziv nastao od reči: Mandā - Znanje), koji se još uvek u malom broju praktikuje u delovima Iraka i iranske oblasti Khuzestan.
Sirijsko-egipatski gnosticizam je uglavnom bio pod platonovskim uticajem. Stvaranje su opisivali kao seriju emanacija iz prvobitne supstance, što rezultira nastankom materijalnog sveta. Zato su zlo opisivali kao materiju koja je inferiorna božanstvu, a zlo su smatrali nedostatskom duhovnog uvida, pre nego samostalnom duhovnom silom. Zlo je smatrano najvećom udaljenošću od božanskog principa. Njihovo učenje je uključivalo spise povezane sa hrišćanstvom a mnogi od njih su sebe nazivali hrišćanima, iako su imali dosta različita gledišta od dogmatski određenog crkvenog hrišćanstva. Veliki broj njihovih spisa nam je postao poznat preko biblioteke otkrivene u Nag Hamadiju.
U Persiji je gnosticizam bio zastupnjen i preko manihejskog učenja koje se kasnije proširilo Sirijom, Severnom Arabijom, Egiptom i Severnom Afrikom (gde ga je zastupao i sveti Avgustin od 373 do 382); iz Sirije se dalje raširilo Palestinom, Malom Azijom i Jermenijom.
U Jermeniji je u 6. veku izvršilo uticaj na pavlićanstvo, a preko njega i na bogumilsko i katarsko učenje u srednjem veku.
U 20. veku, nakon pronalaska mnogobrojnih starih rukopisa, od kojih su najpoznatiji apokrifni spisi iz Nag Hamadija, dolazi do obnovljanja interesa za gnosticizam.
Predstavnici

Među predstavnike ranohrišćanskog gnosticizma ubrajaju se:
Simon Mag iz Samarije
Pont (rođen oko 85)
Nikolaj, osnivač nikolajita
Kerint, savremenik Apostola Jovana
Menandar iz Samarije
Satornil iz Antiohije
Vasilid iz Aleksandrije (oko 125)
Valentin iz Aleksandrije (†160)
Karpokrat (155-166)
Kerdon
Markion od Sinope
Vardesan iz Edese (rođen 154)
Barzani iz Sirije (154-222)